JAK SOBIE RADZIĆ Z TRUDNYMI ZACHOWANIAMI DZIECKA ?

Przedstawiamy swoiste ABC postępowania dla rodziców, których dzieci prezentują zachowania trudne.

Wytyczne te zostały stworzone przez psychologa behawioralnego Glenna I. Lathana. Wszystkie te wskazówki są oparte na analizie zachowania i należą do technik opartych na dowodach naukowych, Dlatego właśnie są proponowane rodzicom, ponieważ są dowody na to, że działają! Mimo, że jest wiele reguł, zgodnie z którymi kształtuje się zachowanie dziecka, cztery wymagają szczególnego omówienia. Te reguły są wyjątkowo ważne 
w procesie wychowawczym.

Reguła 1: Zachowanie jest w dużej mierze „produktem” środowiska.  Wiadomo, że wydarzenia środowisku (fizycznym i społecznym) mają duży wpływ na zachowanie. Jeśli dziecko  angażuje się w wiele zachowań trudnych, to jest wysoce prawdopodobne, że jego środowisko nie jest do niego dopasowane. Zatem „naprawa” środowiska spowoduje „naprawę” zachowania. Pierwszą umiejętnością, jaką rodzice powinni posiąść , jest tworzenie środowiska, które promuje i wzmacnia pożądane zachowania u dzieci.

Większość domostw to środowiska reaktywne. To znaczy, że dzieci zachowują się niepoprawnie – krzyczą, biją się, niegrzecznie się odzywają- a rodzice reagują na te właśnie zachowania. Aby „naprawić” zachowanie dzieci, rodzice powinni „naprawić” środowisko, to jest uczynić je proaktywnym. Proaktywny to znaczy takim, w którym:

• Pożądane zachowanie jest modelowane;
• Oczekiwania są jasne i możliwe do spełnienia;
• Nadzór rodziców jest systematyczny;
• Zachowanie dzieci jest monitorowane;
• Techniki wychowawcze opierają się na wzmacnianiu.

Jednym z pierwszych zadań , jakie czekają na rodziców w tej kwestii jest zwiększenie Ogólnego Poziomu Wzmacniania. Jest to stosunkowo łatwe do osiągnięcia poprzez pochwały, uśmiech, odpowiedni kontakt fizyczny oraz aktywne słuchanie dziecka.

Reguła 2: Zachowanie jest kształtowane poprzez konsekwencje. Konsekwencje to wydarzenia, które następują po zachowaniu (np. pochwała, nagana, ocena szkolna, pocałunek itp.). Od nich zależy w dużej mierze to, czy  zachowanie będzie występowało częściej, czy rzadziej w przyszłości. Jeżeli po zachowaniu występują konsekwencje wzmacniające (tj. nagroda), to będzie ono pojawiało się częściej. Jeżeli wystąpią konsekwencje karzące- to rzadziej. Jedną z najsilniejszych konsekwencji wzmacniających dla dzieci jest uwaga poświęcana im ze strony osoby dorosłej, a zwłaszcza ze strony rodzica.

Psycholodzy kliniczni szacują, żę aż 95% poprawnych zachowań dzieci nie spotyka się z uwagą rodziców. O wiele bardziej prawdopodobne jest to, że rodzice zareagują (czyli poświęcą dziecku uwagę), gdy dziecko zachowa się niepoprawnie. Zatem: jeśli zachowanie jest kształtowane przez konsekwencje, a konsekwencją niepoprawnego zachowania dziecka jest uwaga ze strony rodzica- to wysoce prawdopodobne jest pojawianie się u dziecka zachowania niepoprawnego, trudnego! Więc środowisko, które powinni stworzyć rodzice,  to takie, w którym kształtowane są poprawne zachowania.

Reguła 3: Zachowanie jest efektywniej kształtowane w wyniku konsekwencji wzmacniających niż karzących. Psychologowie behawioralni pokazują, że najbardziej skutecznym sposobem redukcji zachowań niepożądanych u dzieci jest wzmacnianie zachowań pożądanych, Anie karanie zachowań niepożądanych. Mimo to wielu rodziców kontroluje zachowania swoich pociech wykorzystując techniki negatywne, awersyjne
i nieprzyjemne dla obu stron. Innymi słowy, rodzice starają się, aby ich dzieci zachowywały się odpowiednio poprzez straszenie, nagany i tym podobne. Takie postępowanie nie jest zalecane z dwóch powodów. Po pierwsze : techniki awersyjne działają na krótką metę , gdyż uczą dziecko unikania rodzica i ukrywania niepożądanego zachowania, a nie przebywania razem z nim. Po drugie nasze dorosłe dzieci będą stosowały dokładnie te same metody wobec swoich dzieci (będą powielały wzorzec). Czyli z pokolenia na pokolenie będą przenoszone błędy i ich rezultaty.

Reguła 4: Przyszłe zachowanie można przewidzieć na podstawie przeszłego zachowania. Jeśli nie nastąpi znacząca zmiana w środowisku dziecka, to jego zachowanie nie ulegnie zmianie. Jest mało prawdopodobne, że dziecko po prostu się zmieni, lub wyrośnie z określonego zachowania. Jeśli rodzice chcą, aby dziecko zachowywało się inaczej (lepiej). To pewne aspekty jego środowiska muszą się zmienić. Ta zmian powinna być zaplanowana 
i wykonana przez rodziców.

CO RODZICE POWINNI ROBIĆ, GDY DZIECI ZACHOWUJĄ SIĘ DOBRZE?

Istnieją cztery strategie , które należy wykorzystywać, gdy dziecko zachowuje się poprawnie. Aby odnosiły one skutek, każda z nich musi być częścią całości. Oznacza to, że rodzice muszą systematycznie, poprawnie i w odpowiednim czasie stosować wszystkie cztery strategie. Każda z tych technik, jeśli zostanie użyta pojedynczo, nie będzie efektywna.

Strategia 1: Daj dziecku znać (werbalnie- słowem), że zauważyłeś jego poprawne zachowanie. Rodzice powinni nauczyć się zauważać poprawne zachowanie dziecka i pokazać mu, że to zachowanie doceniają. Jeśli rodzice będą zwracać uwagę na pożądane zachowania, to ta grupa zachowań zostanie wzmocniona, czyli dziecko będzie częściej zachowywało się poprawnie.

Przykłady werbalnego doceniania:

• Podoba mi się, jak ...
• Cieszę się, że …
• Lubię jak Ty …
• Jestem z Ciebie dumny, bo …

Strategia 2: Doceniaj poprawne zachowanie sporadyczne, czyli raz na jakiś czas. Siła rozkładu wzmacniania sporadycznego (zachowanie jest wzmacniane raz na jakiś czas) jest bardzo duża. Jest to najbardziej efektywny rozkład wzmacniania, ponieważ otrzymanie nagrody od czasu do czasu, gdy osoba nie wie, czy wzmocnienie (nagroda) pojawi  się właśnie w tym momencie. Taka sytuacja bardzo silnie motywuje do powtórzenia danego (pozytywnego) zachowania. Podczas codziennych relacji z dzieckiem rodzice powinni często dosmaczać dziecku wzmocnień społecznych, w postaci swojej uwagi, pochwały lub zachęty, doceniania i zainteresowania dzieckiem. Dobrze, by wzmocnienia te pojawiały się 
w nieprzewidywalnych momentach.

Strategia 3: Doceniaj poprawne zachowanie w sposób naturalny i krótki. Jeżeli rodzic zauważy odpowiednie zachowanie dziecka, powinien w sposób naturalny (bez wyolbrzymień i teatralności) pochwalić dziecko. Najlepiej być stosunkowo zwięzłym (tj. używać nie więcej niż 8-12 słów) w chwaleniu dziecka. Po pochwale rodzic kontynuuje wykonywaną przed pochwałą aktywność (czynność). Czasami rodzice stosują podpowiedzi („przypominacze”) dla samych siebie, aby pamiętać o pochwaleniu swojego dziecka.

Pochwały mogą brzmieć np:

• Podoba mi się, jak bawicie się w sklep
• Podoba mi się, jak bawicie się zabawkami

Strategia 4: Doceniaj poprawne zachowanie w różny sposób. W czasie chwalenia dziecka rodzic powinien nazwać zachowanie, które jest docenione (np. „ślicznie nakryłeś do stołu”). Pochwałę należy przyznać tylko wtedy, gdy dziecko rzeczywiście zachowuje się poprawnie. Chwalenie dziecka niezależnie od jego zachowania nie wpłynie na jego poprawę. Pochwała musi być szczera. Spraw, aby dziecko odczuwało, że naprawdę jesteś zadowolony z jego postępowania. Pamiętaj o uśmiechu i mimice twarzy, gdy je chwalisz. Wyobraź sobie, że ono nie słyszy słów i widzi tylko Twoją twarz. Czy będzie wiedziało, że jest chwalone? W końcu rodzice powinni, obok pochwały konkretnego zachowania, wzmocnić prezentowanie określonych postaw i wartości.

Przykład:

• „Cieszę się, że sam odrobiłeś pracę domową. Dobrze jest być odpowiedzialnym”

CO RODZICE POWINNI ROBIĆ, GDY DZIECI ZACHOWUJĄ SIĘ NIEPOPRAWNIE ?

Nawet w najbardziej wzmacniającym środowisku może się zdarzyć sytuacja, w której dziecko zachowa się niepoprawnie. Istnieją cztery strategie, które Rodzic może wtedy wykorzystać. Oczywiście powinien je stosować systematycznie. To, jak powinien zachować się rodzic po wystąpieniu danego zachowania niepożądanego, zależy od tego czy zachowanie ma tylko skutki społeczne (np. denerwowanie drugiej osoby), czy też inne, np. fizyczne (pobicie, zniszczenie mienia, krzywda wyrządzona drugiej osobie).

Strategia 1: Ignoruj zachowanie niepożądane ( skutki tylko społeczne). Jeśli zachowanie niepożądane nie zagraża osobie lub mieniu, to po prostu je ignoruj. Nie zwracaj na nie uwagi. Karcenie dziecka, dyskutowanie na temat jego zachowania czy omawianie powodów tego zachowania tylko nasili problem.

Strategia 2: Wzmacniaj pożądane zachowania u innych ludzi (skutki tylko społeczne). Gdy uwaga osób dorosłych jest ukierunkowana na dzieci, które się poprawnie zachowują, prawdopodobieństwo, że dzieci zachowujące się niepoprawnie zmienią woje postępowanie jest duże. Mamy wtedy do czynienia z uczeniem się przez obserwację.

Strategia 3: Przerwij, przekieruj i wzmocnij (zachowania ze skutkami fizycznymi). Czasami nie można ignorować zachowania dziecka, ponieważ jest ono ryzykowne dla samego dziecka (autoagresja), innych osób (agresja) lub mienia (destrukcja). W tym przypadku rodzic powinien przerwać niepoprawne zachowanie, poświęcając dziecku stosunkowo mało uwagi,  
a następnie zachęcić i nakłonić je do podjęcia innej, akceptowanej aktywności i wzmocnić jego poprawne zachowanie.

Strategia 4: Unikaj pułapek wychowawczych. W procesie wychowania dziecka rodzic może napotkać wiele pułapek, które utrudnią mu stworzenie pozytywnego środowiska. Najczęściej są to:

1. Krytyka. Jej skutkiem jest zwiększone poczucie porażki i niższa samoocena. Zamiast wytykać dziecku jego braki, rodzice powinni skoncentrować się na określeniu jasnych oczekiwań i wzmacnianiu poprawnego zachowania.
2. Sarkazm. Często jest próbą rodzica przekazania w innej formie informacji, która już niejednokrotnie była przekazywana dziecku i nie przyniosła pożądanego rezultatu. Rodzice nierzadko mają nadzieję, że prześmiewcze komentarze dotrą
   w końcu do dziecka. Sarkazm nie ma żadnych wartości wychowawczych!
3. Groźby. Padają one najczęściej wtedy, gdy rodzice są bardzo zdenerwowani. Nie powinny być stosowane z trzech powodów. Po pierwsze zostają najczęściej ogłoszone w chwili złości, w związku z czym są nieprzemyślane. Po drugie często są niemożliwe do realizacji. Po trzecie jak już rodzic przedstawi dziecku groźbę, która jest nieprzemyślana i tak naprawdę niewykonalna, musi się z niej jakoś wycofać  „z twarzą”, co jest trudne. Alternatywą w tym przypadku jest przyznanie się dziecku, że jest się zdenerwowanym . ochłonięcie i powrót do działania wzmacniającego (proaktywnego).
4. Logika. Wykorzystanie logiki jako strategii wychowawczej nie skutkuje. Przeciwnie- często powoduje zwiększenie liczby niepożądanych zachowań, ponieważ dziecko dostaje od rodzica wtedy dużo uwagi. Paradoksalnie, w takiej sytuacji to rodzic postępuje nielogicznie!
5. Kłócenie się. Przekonywanie dziecka do swoich racji w formie kłótni jest bardzo nieefektywne! Najczęściej jest to sytuacja reaktywna, emocjonalna i mało dydaktyczna, a jednocześnie zapewniająca dziecku wiele uwagi ze strony rodzica.
6. Zadawanie pytań. Zadawanie dziecku pytań dotyczących jego niepoprawnego zachowania nie jest dobrą strategią. Rodzic nie powinien zadawać dziecku pytań dotyczących niepoprawnego zachowania chyba, że rzeczywiście potrzebuje informacji. Zadawanie pytań nie powinno być stosowane z kilku powodów: dziecko odpowiadając na nie zazwyczaj kłamie, odpowiada tak, aby usatysfakcjonować rodzica, a poza tym dostarcza to dziecku bardzo dużo uwagi jako konsekwencji trudnego zachowania.
7. Przemoc werbalna lub fizyczna. Takie postępowanie prowadzi do opłakanych skutków. Z czasem stosowanie siły jest coraz mniej efektywne i może być skutkiem zerwania więzi między rodzicem a dzieckiem (zwłaszcza w przypadku nastolatków). Zasada jest prosta: nie wolno stosować przemocy werbalnej ani fizycznej!
8. Desperacja, błaganie, bezradność. Odwoływanie się do bezradności i proszenie dziecka o poprawę nie jest dobrą strategią ze względu na fakt, że dzieci często nie rozumieją pojęcia bezradności, tak więc nie mogą zrozumieć naszej prośby. Ponadto, po raz kolejny otrzymują uwagę ze zachowanie niepożądane.

Opracowała:

Monika Biegańska

na podstawie: M.Suchowierska, P.Ostaszewski, P.Bąbel, Terapia behawioralna dzieci 
z autyzmem, GWP, Sopot, 2019